در گفتگوی تفصیلی مهر مطرح شد
دلیلهای علمی بارشهای اخیر، چگونه از منافع سیل بهره مند شویم
مداربسته: یك مقام مسئول در معاونت علمی دلیلهای علمی بارشهای اخیر در كشور را تشریح نمود و اظهار داشت: فناوریهای جدید می توانند هم در زمینه پیش بینی سیل و هم در زمینه كاهش خسارت های ناشی از آن كاربرد داشته باشند.
به گزارش مداربسته به نقل از مهر -گروه دانش و فناوری، میترا سعیدی كیا: «سیل»؛ این واژه سنگین همان «آب جاری شده» در خلال یا پس از یك بارندگی شدید می باشد كه به واسطه آن مقدار دبی رودخانه به سرعت افزایش یافته و در نتیجه آن آب از بستر عادی خود سر ریز و دشت سیلابی می شود و مناطق اطراف را با خود می برد.
البته امروزه به سبب دخالت های بی رویه در بسیاری نقاط كه قبلاً سیل نمی آمده، طغیان های بزرگی مشاهده می شود. فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را بیشتر می كند. از آن جمله می توان به ساختمان سازی در دشت سیلابی رود كه مستلزم اشغال بخش هایی از آن است و موجب كاهش ظرفیت طبیعی رود می شود، اشاره نمود. بدین سان محدوده ای از دشت سیلابی كه در زمان طغیان زیر آب می رود، گسترده تر می شود.
شهرسازی ها و حذف گیاهان موجب كاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می شود. حجم زیاد آب از یك طرف بر بزرگی طغیان می افزاید و از سویی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می آورد كه با برجای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود كاسته می شود.
از آنجا كه از شروع سال جدید همواره سیل هایی در چندین استان و روستاهای كشور رخ داده و آثار ناگواری از خود به جای گذاشته است، تصمیم گرفتیم درباره دلیلهای علمی بارشها و سیلاب اخیر با دبیر ستاد توسعه فناوری های آب، خشكسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گفتگویی داشته باشیم.
دكتر نادرقلی ابراهیمی در این گفتگو دلیلهای بارشهای زیاد كه منجر به سیلاب شد را تشریح نمود و نقش فناوری و اقدامات علمی را در قبل و پس از وقوع بحران هایی مانند سیل توضیح داد.
مشروح گفتگوی خبرنگار مهر با دبیر ستاد توسعه فناوری های آب، خشكسالی، فرسایش و محیط زیست به شرح زیر است:
*با توجه به اینكه ابتدای سال جاری بارندگی هایی رخ داد كه منجر به سیلاب شد؛ عده ای عنوان می كنند كه با این میزان بارندگی، حالا وارد دوره ترسالی شده ایم. آیا این مساله را می توان با قطعیت تأیید كرد؟
«خشكی» طبیعت كشور است و كشور خشك ما همواره در شرایط خشكسالی و بعضاً كم آبی قرار دارد، در این خصوص آمار و ارقامی كه وزارت نیرو می دهد را مبنا قرار می دهیم، یعنی بارش را در دو سال آبی ۹۷-۹۶ و ۹۶-۹۵ مقایسه می نماییم كه كمبود بارش كاملاً مشهود است. در دوره بلندمدت كه معمولاً بصورت ۳۰ ساله محاسبه می شود، باز كمبود بارش در كشور وجود داشته است، بویژه نزولات بصورت برف كه یكی از منابع اصلی تولید آب برای كشور شمرده می شود و منشأ تأمین آب چشمه ها و قنوات است، روند كاهشی داشته اما امسال بارندگی ها در كشورمان تقریباً ۵/۳ برابر شده است.
معمولاً بحث های مربوط به جو و شرایط جوی و اقلیمی مباحث پیچیده ای هستند و برمبنای مطالعات آمار و احتمالات جمع بندی می شوند. هیچ چیز قطعی نیست؛ یعنی نمی توان با قطعیت اظهار داشت كه وارد دوره ترسالی شده ایم. كشور ما كشور خشكی است و ما در عرض های جغرافیایی كه قرار گرفتیم شاهد دوره های ترسالی و خشكسالی حسب شرایط اقلیمی می شویم حالا هم نمی توان با قطعیت اظهار داشت كه وارد دوره تر سالی شده ایم.
*دقیقا چه عواملی موجب به وجود آمدن چنین بارندگی هایی می شود و شرایط جوی را بدین شكل رقم می زند؟
عوامل گوناگون محلی و فرامحلی در ایجاد شرایط جوی تأثیرگذار هستند در حقیقت نتیجه بر هم كنش مسائل «اقیانوس خشكی» این اتفاقات را به وجود می آورد كه بارندگی زیاد می شود. اقیانوس روی خشكی و خشكی روی اقیانوس ها بر هم كنش غیر خطی جوی ایجاد می كنند كه این شرایط قابل تشخیص و قابل احصا نیست.
بارندگی سال زراعی جاری بسیار عالی است و جای شكرگزاری دارد و نسبت به دوره دراز مدت سی ساله شرایط خوبی را به وجود آورده بطوریكه منجر به جریان سطحی و روان شدن آب شده است و البته سیل و خرابی هم به وجود آورده است.
بررسی ها و گزارش هایی كه به دست ما رسیده نشان داده است كه بارش های ما «حدی» بوده و این بدان معنا است كه بیشتر از بارش های نرمال بوده هم از جهت مدت و هم از جهت شدت. این شرایط در خیلی از استان های كشور به وجود آمده است.
در مورد بارش این چند روزه اخیر می توان گفت جریان جت استریم ها یا «رودبادها» ست كه در یك ارتفاعی از سطح زمین جریان دارند؛ رودبادها، بالای یازده هزارمتر نسبت به زمین جریان دارند و یك تونل باد پر سرعت در ارتفاعات بالا هستند كه بی تأثیر در بارندگی های ما نبودند.
به دلیل آب شدن یخ های قطبی، جابجایی جهت رودبادها اتفاق می افتد و اظهار می شود بارش های اخیر كشورمان به این علت به وجود آمده اند كه این مساله را بررسی های علمی باز نشان داده است.
در واقع تغییرات دمایی آب سطحی و عمقی اقیانوس های اطلس و آرام با آب شدن یخ ها در تولید بخار در جو و نهایتاً بارندگی ها تأثیر گذاشته است. می توان اظهار داشت كه تغییرات دمایی در اقیانوس های اطلس شمالی و آرام و شرایط غیر متعادلی كه رودبادها به وجود آورده اند، منجر به بارندگی های حدی و غیر طبیعی شد.
می توان اظهار داشت كه تغییرات دمایی در اقیانوس های اطلس شمالی و آرام و شرایط غیر متعادلی كه رودبادها به وجود آورده اند، منجر به بارندگی های حدی و غیر طبیعی شد *شنیده می شود كه یكی از عوامل سیلاب های اخیر دستكاری انسان در طبیعت بوده است كه مسیر جریان آب را تحت تأثیر قرار داده است.
تغییر اقلیم به صورت جهانی اتفاق افتاده و منجر به بارندگی های غیر نرمال شده است؛ می توان با صراحت اظهار داشت كه عامل بارندگی انسانی نبوده ولی سیلاب های مخرب، عامل انسانی داشته است.
*برخی می گویند «باروری ابرها» و «پروژه هارپ» منجر به بارندگی های بیش از اندازه شده و سیل را به وجود آورده است؛ آیا این مساله را تأیید می كنید؟
خیر، باروری ابرها آنقدر نمی تواند تأثیری در رخدادهای «حدی» بارندگی داشته باشد؛ باروری ابرها حداكثر به میزان ۱۰ تا ۲۰ درصد در بارش های میانگین سالانه تأثیر می گذارد. بارندگی اخیر بالغ بر ۳۰۰ درصد سال قبل افزایش داشته است.
*اشاره كردید كه در سیل و ایجاد سیلاب عملكرد انسانی تأثیر گذار بوده است؛ بیشتر توضیح می دهید كه چگونه عامل انسانی منجر به ایجاد سیلاب ها شده است؟
معمولاً قسمتی از بارش ها در سطح زمین و توسط عوامل طبیعی و غیر طبیعی جذب می شوند و بخشی دیگر جذب نمی گردد. خیلی از مناطق ما با عامل انسانی و دخالت انسان از سیل و سیلاب متضرر شدند.
به عنوان مثال منشأ سیلاب در شیراز عامل اقدامات غیر علمی انسانی بوده است؛ شهروندان به سبب عدم مدیریت مهندسی هیدرولیكی در ورودی دروازه قرآن متضرر شدند؛ مسیری كه سیلاب عبور كرد محل آبراهه بوده و با ایجاد ساختمان و ساختن جاده نتوانست ۱۲ تا ۱۵ دقیقه بارش را تحمل كند پس فاجعه به بار آورد. همین طور معبر جریان مورد لایروبی و نگهداری نشده بود.
در منطقه گلستان ساخت و ساز در محدوده رودخانه و كانال ها اتفاق افتاده كه مسیر آب را حداقلی كرده و لایروبی هم نشده بود كه جریان آب آن منطقه را متضرر كرد. وقتی سیلاب جریان خودرا نمی تواند عبور دهد ساختمان و راه ها را تخریب می كند.
از سوی دیگر پل ها همچون سازه هایی هستند كه در راه سیلاب ها قرار می گیرند؛ در منطقه پلدختر ازجمله این عوامل بود؛ در واقع مهندسان ساختمان و عمران می بایست برمبنای بزرگی سیلاب و احتمال رخداد این حادثه، پل ها را طراحی نمایند. پس دستگاه های كارفرمایی، مشاوران و یا پیمانكاران بایستی به مسائل هیدرولوژی و هیدرولیك در طراحی سازه ها گردنگیر و توجه نمایند كه در این منطقه به آن بی توجهی شده بود.
در كل خیلی از مناطق با سازهای انسانی به واسطه سیل نابود شدند. جنگل ها تخریب و تغییر كاربری داده شده اند و این موجب جاری شدن سیل در مناطق مسكونی می شود و باز هم نشان از عوامل انسانی دارد.
اما از سویی منشأ طبیعی هم وجود دارد؛ گاهی ظرفیت نگهداری آب در خاك كم و شیب زمین زیاد است و به صورت طبیعی جریان ایجاد می شود.
*آیا در سیل نوروز ۹۸ استان هایی بودند كه در آنها سیلاب به صورت طبیعی مسیر خودرا طی كند؟ یعنی قبلاً با پیش بینی درست اقداماتی برای پیشگیری از بحران در این مناطق صورت گرفته بوده.
بله. در سیل «كرخه» سیلاب ها مسیر طبیعی را طی كردند چون پس از هر بارندگی و ایجاد روان آب ها سیلاب ها در راه خود و به سمت سد جاری می شدند. قبلاً از بارندگی و پیش از ساخت این سدها معمولاً سیلاب داشتیم از این رو پیش بینی ها به درستی انجام شده بود. این سدها در این شرایط بعنوان تنظیم كننده سیلاب ها شده اند.
*آیا می توانستیم از مدلهای پیش بینی كه با استفاده از فناوری است، برای پیشگیری از سیلاب ها استفاده كنیم؟
بله. فناوری های جدید می توانند همواره به كمك بیایند. برخی فناوری ها در مورد پیش بینی خطرپذیری سیل هستند؛ به واسطه «پهنه بندی سیل مناطق سیل زده» می توان دشت های سیلابی را مورد بررسی قرار داد و سیل را مدیریت كرد.
ریسك مدیریت سیلاب به ما این امكان را می دهد كه پس از سیلاب پیش بینی نماییم چه اقداماتی انجام دهیم.
بحث مهم ما استفاده از فناوری هایی است كه به ما كمك نماید در مدیریت ریسك خشكسالی و سیل نقاط بحرانی لطمه پذیر را تعیین كنیم؛ همین طور احتمال رخدادهای سالیانه را پیش بینی و بزرگی سیلاب ها را تعیین نماییم.
*آیا پروژه پهنه بندی اجرایی شده؟ فناوری های دیگری باز برای كمك به مدیریت این بحران در كشور وجود دارد؟
بله. نقشه های پهنه بندی دشت های سیلابی كشور در رده ۷ با حمایت ستاد آب، خشكسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تهیه شده اند.
شرایط كشور ایجاب می كند كه ذخیره آب مناسب زیرزمینی باز داشته باشیم، یعنی حجم آب های زیرسطحی، آب های زیرزمینی و ژرف، منابع در اختیار باید به شكلی باشد كه بتوان برای روزهای بحرانی روی آن حساب كرد. به بیانی برای ما و نسل های آینده سفره های آبی موجود باید مدیریت و پایدار شوند.
یكی از روش ها برای توسعه آب زیرزمینی كه توسط معاونت علمی و فناوری حمایت شده استفاده از روش های پخش سیلاب و سدهای زیرزمینی است كه از اتلاف آب و جاری شدن سیلاب جلوگیری كرده و آنرا برای مصرف در اختیار قرار می دهد.
طرح دیگری كه از طرف معاونت علمی برای اجرایی شدن مورد حمایت قرار گرفته «استفاده از زه آب كشاورزی در تولید درخت، درختچه، علوفه و تولید آبزیان» است. در كشور زه آب های زیادی وجود دارد كه بعنوان یك تهدید برای ما تلقی می شوند، به شكلی كه پس از آبیاری زمین كشاورزی، زه آب های تولیدی مورد استفاده مجدد قرار گیرد. اجرای این طرح در خوزستان در چارچوب پایلوت شورورزی و آبزی پروری حالا در حال اجراست. از طرفی این طرح نقطه امیدی برای تثبیت كانون های گرد و غبار است.
این طرح به خوبی پیش رفته و الان كشت درخت و علوفه عملیاتی شده كه بزودی نتایج آن بدست خواهد آمد و امیدواریم كه در ادامه با توسعه كشت آبزیان نتایج مؤثری برای غلبه بر شرایط نامساعد جوی و محیطی داشته باشد.
*آقای دكتر بااینكه سیلاب اخیر لطمه های زیادی را به كشور و مردم وارد كرد اما از طرف دیگر منافعی باز برای ما دارد چگونه می توان از این رویداد نهایت استفاده را كرد؟
در مواقعی كه ترسالی می شود باید به فكر تغذیه سفره آب های زیرزمینی باشیم. یكی از بهترین فرصت های استفاده از سیل، هدایت و مدیریت سیلاب به سمت دشت ها و آبخوان ها با پخش سیلاب و آبخوان داری است كه كمبود منابع زیر سطحی و زیر زمینی را جبران می كند.
هر منطقه ای كه عملیات آبخوان داری و آبخیزداری اجرایی شده سیل در آن مناطق كمترین ضایعات را به بار آورده است. بدین واسطه آب به صورت طبیعی بوسیله مراتع جنگل ها و تعدیل جریان در آبراهه ها وارد پروفیل خاك و آب های زیرزمینی شده است و سفره های زیر زمینی تغذیه شده و سیلاب تخریبی به بار نخواهد آورد.
*به وسیله چه فناوری ها و اقداماتی می توان سپس وقوع سیل از به وجود آمدن خسارتهای بیشتر در آینده جلوگیری كرد؟
آنچه كه مهم می باشد این است كه مدیریت جریان رودخانه ها طوری صورت گیرد كه تأخیر و سرعت جریان آب در رودخانه اتفاق بیافتد تا به واسطه آن مشكلات سیلاب تعدیل شود.
یكی از لطمه هایی كه سیلاب ها وارد می كنند فرسایش خاك است كه به واسطه آن خیلی از اراضی كشور و میلیون ها تن خاك فرسایش پیدا می كنند. با روش های موجود علمی می توان نسبت به كاهش فرسایش و تولید رسوب اقدام نمود.
كاربرد فناوری های مربوط به حفظ خاك، تعدیل روان آب ها، مدیریت حوزه آبخیر، كاهش روان آب، نفوذ روان آب ها، آبخوان داری با روش بسیار ساده و با هزینه حداقلی می تواند از هزینه های هنگفت جلوگیری نمایند.
همه این علائم، اطلاعات و فناوری ها موجود هستند و در حوزه های آبخیز كشور در سطوح پایلوت و یا حتی گسترده اجرا شده و قابل توسعه هستند.
*بسیاری از استان هایی كه درگیر سیل شده اند حالا در شرایط بحرانی به لحاظ آب مصرفی قرار دارند و بعضی از كشورهای خارجی قصد دارند دستگاه های تصفیه آب برای این منظور بفرستند یا تا كنون فرستاده اند. این در شرایطی است كه قبل از این قابلیت محققان در ساخت تجهیزاتی برای تصفیه آب ثابت شده بود آیا امكان استفاده از دستاوردهای داخلی خودمان برای این منظور وجود ندارد؟
بله. هم اكنون برخی از روستاها آب آشامیدنی و بهداشتی ندارند؛ محققان شركت های دانش بنیان قبل از اینها موفق به طراحی و ساخت انواع پكیج تصفیه آب قابل حمل برای مناطق روستایی شدند؛ حالا هماهنگی شده كه این شركت ها دستگاه ها را به مناطق مورد نیاز بفرستند كه این علاوه بر تأمین آب آشامیدنی مناطق سیل زده می تواند منجر به توسعه اشتغالزایی باز شود.
دستگاه های تصفیه آب با روش های فیلتراسیون غشایی و غیر غشایی، گندزدایی آب با یو وی و كلرزدایی همچون دستگاه هایی هستند كه می توانند حالا مورد استفاده قرار گرفته و قسمتی از مشكلات مردم عزیز سیل زده را تعدیل كنند. دستگاه های تصفیه آب با روش های فیلتراسیون غشایی و غیر غشایی، گندزدایی آب با یو وی و كلرزدایی همچون دستگاه هایی هستند كه می توانند حالا مورد استفاده قرار گرفته و قسمتی از مشكلات مردم عزیز سیل زده را تعدیل كنند
*به دلیل بارشهای زیاد و احتمال وقوع سیل در بعضی استان ها آب سدها را كم می كنند تا در صورت بارندگی مجدد از طغیان جلوگیری شود، این آب مازاد چه می شود؟
برای پیشگیری از طغیان آب در بعضی سدها، آب مازاد وارد دشت ها، رودخانه های پائین دستی و نهایتاً دریاها می شود. این آب با رها شدن در رودخانه و دریاها به صورتی هدر رفت است در حالیكه در چرخه هیدرولوژی نوع و محل استفاده از آب تعریف شده است.
*امكان استفاده از این آب وجود ندارد؟ یا می توان جهت استفاده بهتر از آن اقدامی انجام داد.
همواره برمبنای حجم مفید در سدها، آب ذخیره می شود و همزمان به بهره برداری می رسد. ظرفیت ورودی سدها قابل كنترل و مدیریت است كه با عملیات آبخیزداری در بالادست، این كار شدنی است. می توان از این آب برای تغذیه سفره، تأمین آب زراعی و باغی استفاده نمود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب